Sizlere bugün Azerbaycan Ulusal Marşı''nın sözlerini ve Türkiye''de bile dillerden düşmeyen "Çırpınırdın Karadeniz, Bakıp Türk''ün Bayrağına" şiirini yazan Ahmet Cevad''dan söz edeceğim.
Prof. Ahmet Cevad (Cavad Ahundzade) 5 Mayıs 1892''de Gence yakınlarındaki Şamhor bölgesinin Seyfeli köyünde doğdu. Ahund olan dedesi Güney Azerbaycan göçmeniydi. Babası Mehmet Ali, köy içerisinde molla olarak tanınsa da din adamı değildi. Okur-yazar ve kültürlü olması nedeniyle onu böyle çağırırlardı.
Altı yaşında babasını kaybetti. Annesi ile birlikte Gence şehrinde yaşayan üvey kardeşlerinin yanına gitti. Onların maddi desteği ile 1906''da, Gence''de Şah Abbas mescidi bünyesindeki medreseye girdi. İlk tahsilini köy okulunda, molla medresede alan ve 7 yaşındayken Kur''an okumayı başaran Ahmed Cevad, medresenin de en kabiliyetli talebelerinden biri olarak öne çıktı. Medresede Arap, Fars ve Rus dillerini öğrendi. Yabancı diller dışında tarih ve edebiyatla ilgilendi. İlk şiirlerini de medresede okuduğu yıllarda yazdı. Hocası, 1883-1912 yılları arasında yaşayan edebiyat tarihçisi ve tenkitçi Abdullah Sur''un tavsiyelerini aldı.
Ahmed Cevad, medreseyi bitirdiği 1912 yılında Balkan Savaşı sırasında İstanbul''da kurulan, Kafkas Gönüllü Kıtası içinde Trakya cephesinde savaştı. Çok genç olmasına rağmen, yirminci yüzyıl başlarında Azeri şairler içinde Türkçülüğü ilk defa dile getiren, Türk milliyetçiliği fikrini ortaya atanlardan biri de Ahmed Cevad''dır.
1913''te öğretmen olarak çalışmaya başlar. 1915-1916 yılları arasında Gürcistan''ın o dönemdeki başkenti Batum''da yaşadı. Buranın ileri gelen zengin ailelerinden Süleyman Bey Recanizade''nin kızı Şükrüye hanımla evlendi. Aynı zamanda Birinci Dünya Savaşı sırasında, kendi memleketlerinde Ermeni ve Rus zulmüne uğramış Türklere yardımda bulundu.
1920''de Azerbaycan''ın Bolşevik Rusya tarafından işgalinden sonra Ahmed Cevad için zor ve ızdıraplı, tacizler ve sıkı takiplerle dolu bir hayat başlar. 1923 sonlarına doğru gizli polis Çeka tarafından tutuklansa da bir müddet sonra suçluluğu ispatlanamadığından serbest bırakılır. Lakin gizli takipler hayatının sonuna kadar devam edecektir.
1922''de üniversitelere dâhil olma imkânı bulan İşçi Fakültesi''ni, 1925''te ise Ali Pedegoloji Enstitüsü''nü bitirir. 1924-1926 yılları arasında Bakü''de Edebiyat Cemiyeti''nin Başkanlığı''nı yapar. 1925 yılından itibaren ise "İnkılâp ve Medeniyet" dergisinin Yazıişeri Müdürlüğü görevini üstlenir. 1927-1934 yılları arasında Bakü ve Gence''deki yüksek okullarda ve enstitülerde Azeri Türkçesi ve Edebiyat öğretmeni olarak görev yapar.
1935''te yeniden Bakü''ye döner ve Azerneşre (Azerbaycan Devlet Neşriyat Kuruluşu)''de işe başlar. 1936 yılı sonlarına doğru, Türkiye''ye hayranlık duyması ve Türkiye matbuatında şiirlerinin yayımlanması nedeniyle görevinden alınır. 1931''den beri açık şekilde devam eden takip ve suçlamalar, gazeteler vasıtasıyla yayılan karalama ve iftiralar dozunu daha da artırır. Aslında Azerbaycan Ulusal Marşı''nın sözlerini ve Kafkas İslam Ordusu zamanında "Çırpınırdın Karadeniz" şiirini yazmış olması, Stalin''in Büyük Temizlik adıyla toplumda geniş yankı bulan tasfiye hareketinin hedefi haline getirmişti.
Ahmed Cevad 1937''de karşı devrimci faaliyette ve Pantürkizm gibi sahte ve uydurma suçlamalarla tutuklanır ve askerî mahkemenin kararıyla idam cezasına mahkûm edilir. Millî şair, 13 Ekim 1937 günükurşuna dizilir.
Şehit Ahmed Cevad''ın şair kişiliği, onun 1920 Bolşevik ihtilaline kadar yazdığı şiirlerde kendisini göstermektedir. 1920-1936 yılları arasında şair, devamlı ve sıkı bir kontrol altında olduğundan; onun her yeni şiirinde, her mısrasında siyasi bir renk, siyasi bir mana ve ifade aranırdı. Hatta duygusal ve kederli şiirleri bile onun yeni rejime muhalefetinin sembolü olarak değerlendirilirdi. Bolşevik rejiminin baskısıyla pişmanlık ve itiraflara zorlanan şair, bazen kendi düşünce ve fikirlerine aykırı nazımlar yazmak zorunda da kaldı.
Ahmed Cevad, Gürcü şair Şota Rustaveli''nin Kaplan Postlu Adam adlı eserini Gürcüceden Azericeye çeviren ilk kişi olarak da bilinir. Bu çevirisi ancak 1978''de, Kiril''e dayalı Azeri alfabesiyle Pələng Dərisi Geymiş Pəhləvan adıyla basıldı. Bu çeviri, küçük değişikliklerle Bilal Dindar ve Zeynelabidin Makas tarafından Türkçeye aktarılarak, 1991''de Kaplan Postlu Şövalye adıyla basıldı.
Ahmed Cevad''ın şair kişiliği, onun 1920 Bolşevik ihtilaline kadar yazdığı şiirlerde kendisini göstermektedir. 1920-1936 yılları arasında şair, devamlı ve sıkı bir kontrol altında olduğundan; onun her yeni şiirinde, her mısrasında siyasi bir renk, siyasi bir mana ve ifade aranırdı. Hatta duygusal ve kederli şiirleri bile onun yeni rejime muhalefetinin sembolü olarak değerlendirilirdi. Bolşevik rejiminin baskısıyla pişmanlık ve itiraflara zorlanan şair, bazen kendi düşünce ve fikirlerine aykırı 1930 yılımda yazdığı "Moskova" şiiri gibi nazımlar yazmak zorunda kaldı.
Azerbaycan''ın istiklaline yalnız şiirleri ile değil, kişisel mücadelesiyle de katılan Ahmed Cevad, 1918''de Türk ordusunun saflarında Bakü''ye gelir, hürriyet ve özgürlüğüne kavuşmuş Azerbaycan''ı, Müslüman dünyasında ilk cumhuriyet olan Azerbaycan Cumhuriyeti''ni öven ateşli şiirler yazar. Bütün varlığıyla Türkçülük, Çağdaşlık ve Müslümanlık temeli üzerinde oluşmaya başlayan yeni, milli kültür hayatına katıldı. 1916''da "Koşma", 1919''da "Dalga" adlı şiir kitapları yayımlandı. Daha çok lirik şiirler yazan şair, şiirlerinde halkın hayatını ve tabiatı konu aldı. "Sesli Kız" ve "Kür", adlı iki şiir kitabı bu tarz yazılmıştır. Ayrıca başka dillerden çeviriler de yaptı. Ömer Hayyam''ın Rubaileri, Şota Rustavelli''nin "Pelenk Derisi Giymiş Pehlivan" gibi, onun kalemiyle Azeri Türkçesine kazandırılmıştır.
"Ne Gördümse", "Gök Böl" ve "Ben Olaydım", "Çırpınırdın Karadeniz", eserleri şiir şeklinde ilk kez 1919 yılında Ahmed Cevad''ın ikinci şiir kitabı olan "Dalga"da çıkmıştır. Azerbaycan Millî Marşı''nın da aynı zamanda müellifidir. Şiirlerinde ağırlıklı olarak romantizm hâkimdir. (Horttan, Yaralı Kuş, Tan Yıldızı, Yazık, Akşamlar), Sovyetler döneminde yazmış olduğu, Biz Kardeş Değil miyiz? Pamuk Destanı, Bir Mayıs Bayramı, Göy, (mavi), Göl, Bayram, Ben Olaydım, Gürcistan şiirlerinde modern hayat ve vatanperverlik gibi temalar işlenmiştir. Şekspir''in "Othello" eserini, Puşkin''in şiirlerini Azerbaycan diline tercüme etmiştir. Şiirin el yazması nüshaları, Ahmed Cevad, Bolşevikler tarafından hapse atıldığı zaman, şairin diğer eserlerinin el yazmaları ile birlikte el konulduğu ve yakıldığı tahmin edilmektedir.
1955''de SSCB Başsavcısı, şaire karşı ileri sürülen ithamların asılsız olduğunu belirtti ve Ahmed Cevad''a ölümünden sonra beraat kararı verdi. Suçsuzluğu geç de olsa anlaşılmış, Sovyet Rusya tarafından itibarı 1955 yılında iade edildi. Şiirleri, kitap halinde Türkiye''de yayımlanan ilk yirminci yüzyıl Azerbaycan şairlerinden biridir.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus işgaline uğrayan Türkiye topraklarında "Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi" ve "Kardeş Yardımı Kömeği" vasıtasıyla Anadolu Türklerine yapmış olduğu yardım faaliyetlerinde ve 1917 tarihlerinde Kardeş Yardımı Kömeği dergisinin yazı kadrosunda görev alan şahsiyetlerden biri de Ahmed Cevad''tır. Biz de kardeş Azerbaycan millî şairi, gazeteci, yazar, kültür tarihçisi, opera ve dram yazarı, müzikolog Prof. Ahmed Cevad''ı rahmetle anıyoruz.